Ochrona klimatu idzie do sądu

W ramach szczytu klimatycznego zapaść mają kluczowe rozstrzygnięcia dla wykonalności Porozumienia Paryskiego z 2015 r. Podstawową misją porozumienia jest ograniczenie wzrostu średniej temperatury globalnej do poziomu znacznie niższego niż 2°C powyżej poziomu przedindustrialnego. Niemniej Państwa – strony porozumienia zobowiązały się dążyć do tego, by wzrost temperatury był jeszcze niższy, tj. ograniczony do 1,5°C, ponieważ ma to istotnie zmniejszyć ryzyka związane ze zmianami klimatu i ich skutki.

O ile Porozumienie Paryskie wyznaczyło cel, jakim jest przeciwdziałanie antropogenicznym zmianom klimatu, to na katowickim szczycie klimatycznym powinny zapaść kluczowe dla wykonalności tego dokumentu decyzje, określające w jaki sposób mierzyć postęp w realizacji tego celu.

W Katowicach uzgodniona ma zostać treść zbioru zasad niezbędnych do wdrożenia Porozumienia Paryskiego. Zasady te, zwane „Zasadami Paryskimi”, mają ustalać, w szczególności, w jaki sposób emisje gazów cieplarnianych będą monitorowane,  jak finansować działania klimatyczne, by pomóc krajom rozwijającym się oraz jak mierzyć i rozliczać globalny postęp w kierunku ograniczania emisji.

Ludzie oczekują skutecznych działań na rzecz klimatu

Wszystkie te jakże ważne z punktu widzenia globalnej polityki klimatycznej wydarzenia nie powinny przesłonić faktu, że działania zmierzające do przeciwdziałania zmianom klimatu mogą być uzupełniane również przez inne metody. Takie którymi w większym stopniu niż instrumentami polityki międzynarodowej, mogą posługiwać się społeczeństwo obywatelskie i przedsiębiorcy bliscy koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, oraz osoby prywatne.

Jak wynika z sondażu brytyjskiej organizacji badawczej YouGov1, zdecydowana większość Brytyjczyków oczekuje pilnych działań w sprawie zmian klimatu i stanowczo popiera pociąganie do odpowiedzialności za zmiany klimatu przedsiębiorstwa działające w sektorze paliw kopalnych. Również w Polsce zauważalna jest tendencja wzrostu świadomości Polaków w sprawach zachodzących zmian klimatycznych. Według badań CBOS2 blisko trzy czwarte badanych ocenia, że zagrożenia środowiska naturalnego związane ze zmianami klimatu i emisją dwutlenku węgla do atmosfery są problemem bardzo ważnym.

Coraz częściej ochrona (obrona) klimatu odbywa się na sali sądowej. Wszczynane są spory, których celem jest pociągnięcie do odpowiedzialności rządy, firmy energetyczne i przemysłowe za zmiany klimatu, zanieczyszczenia powietrza, czy inne naruszenia środowiska naturalnego. Tak zwana litygacja klimatyczna (ang. climate change litigation) zyskuje na popularności jako globalny ruch ukierunkowany na przeciwdziałanie zmianom klimatu za pomocą środków prawnych. Jego celem jest rozstrzygnięcie ważnych kwestii z punktu widzenia ochrony klimatu i interesu społecznego, a zarazem podnoszenie świadomości ekologicznej w społeczeństwie.

Jedną z najbardziej znaczących i przełomowych spraw należących do tej kategorii jest wygrana przed sądem pierwszej instancji sprawa z powództwa holenderskiej fundacji Urgenda oraz 886 holenderskich obywateli przeciwko Królestwu Niderlandów. W 2015 r. Sąd Okręgowy w Hadze wydał orzeczenie zobowiązujące ograniczenie do roku 2020 emisji CO2 o 25% względem roku 1990, a nie o planowane przez rząd – 17%. Sąd określił minimalny cel redukcji emisji dla kraju w oparciu o obowiązek państwa do działania z należytą starannością w celu ochrony i poprawy warunków życia jego obywateli.

Ze względu na wysokie aspiracje skarżących, warto zwrócić uwagę na aktualnie toczący się spór przed Trybunałem Sprawiedliwości UE, w sprawie T-330/18, Carvalho i in. przeciwko unijnemu Parlamentowi i Radzie. W uproszczeniu można powiedzieć, że skarżący uznali unijny pakiet klimatyczno-energetyczny, przewidujący redukcję emisji do 2030 r. o 40 % względem emisji z roku 1990 r., za nie dość ambitny. W związku z tym zmierzają do stwierdzenia, że jest on niezgodny z prawem i nieważny. Jednocześnie zawnioskowano o nakazanie redukcji emisji gazów cieplarnianych o 50% do 60% zamiast 40%. Skarga zarzuca również naruszenie art. 191 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, stanowiącym podstawę prawną prowadzenia przez Unię Europejską polityki w dziedzinie środowiska. Ponadto skarga zarzuca instytucjom Unii Europejskiej niewywiązywanie się z obowiązku zapobiegania naruszeniom praw podstawowych wynikających ze zmian klimatu, chronionych na gruncie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Prawa te obejmują prawo do życia i do poszanowania integralności fizycznej, prawo do wykonywania działalności zawodowej, prawo własności, prawa dziecka i prawo do równego traktowania.

Małe sprawy na rzecz klimatu

Warto dostrzec, że zainteresowanie tylko sprawami najwyższego kalibru, których szanse powodzenia są odwrotnie proporcjonalne do ich potencjału oddziaływania na rzeczywistość, może spowodować przeoczenie wielu możliwości skutecznych działań prawnych na mniejszą skalę. Takich, których co prawda indywidualny wpływ na globalne emisje lub ograniczenie wzrostu temperatury jest pomijalny, lecz sumaryczny wpływ lub wpływ na świadomość opinii publicznej już nie; albo takich, które nie koncentrując się bezpośrednio na ograniczeniu emisji lub obniżeniu globalnej temperatury, odnoszą ten skutek pośrednio.

Tak więc zaskarżenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przewidującego w miejsce terenów zielonych tereny przeznaczone pod zabudowę może wydawać się na pierwszy rzut oka trudne do określenia jako działanie na rzecz ochrony klimatu. Gdy zdamy sobie jednak sprawę z funkcji, jaką pełnią tereny zieleni w miastach w upalne dni, to dostrzeżemy, że istnieje bezpośredni związek między adaptacją do zmian klimatu a planowaniem przestrzeni publicznej. Podobnie spór o prawa własności intelektualnej z pozoru może nie wydawać się istotny dla ochrony klimatu, lecz jeżeli przedmiotem sporu są prawa do technologii rewolucjonizującej np. wytwarzanie energii z odnawialnych źródeł, wynik tego sporu może okazać się przełomowy dla ochrony klimatu. Duży obszar do eksploracji daje także w ogólności – prawo prywatne.

Szczególna rola w przeciwdziałaniu zmianom klimatu przypada zatem nie tylko rządom, porozumiewającym się na najwyższym szczeblu, ale również społeczeństwu obywatelskiemu. Osoby indywidualne oraz wszelkiego rodzaju organizacje, a także biznes, powinny zdać sobie sprawę, że swoją cegiełkę w przeciwdziałaniu zmianom klimatu można dołożyć również na drodze prawnej. Szczególnie głośno powinno to wybrzmiewać w Polsce ‒ kraju o znaczącym udziale węgla w bilansie energetycznym ‒ któremu wielu, nie bez powodu, stara się przypiąć łatkę „największego truciciela Europy”.

Janusz Buszkowski, prawnik w Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.

Źródła:

https://www.clientearth.org/british-public-supports-urgent-action-and-litigation-on-climate-change-poll-reveals/

https://ec.europa.eu/clima/news/un-climate-talks-bring-moderate-progress-paris-agreement-rulebook_en

https://www.theguardian.com/environment/2018/mar/20/can-climate-litigation-save-the-world

http://www.futuredirections.org.au/publication/cop-24-continuing-the-climate-change-dialogue/

http://www.climatechangenews.com/2018/02/24/unwritten-paris-rules-dominate-tense-year-climate-diplomacy-begins-japan/

https://www.bna.com/five-things-know-n73014481531/

https://www.iied.org/using-power-judiciary-protect-people-climate-change

https://www.cigionline.org/sites/default/files/cigi_paper_79.pdf

http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=204870&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=553071

https://www.cbos.pl/PL/publikacje/diagnozy/034.pdf

1https://www.clientearth.org/british-public-supports-urgent-action-and-litigation-on-climate-change-poll-reveals/

2https://www.cbos.pl/PL/publikacje/diagnozy/034.pdf