Dlaczego torf się pali? Czyli gdy na mokradłach nie ma wody

Potwierdziły się wcześniejsze obawy – w wyniku pożaru w Biebrzańskim Parku Narodowym doszło do zapłonu torfu. Helikoptery i samoloty gaśnicze zrzucają wodę na miejsca, gdzie jest podwyższona temperatura gruntu, ale skuteczność tych działań zależy przede wszystkim od głębokości, na jaką dotarł pożar.

Czym grozi wypalenie się torfu?

W obecnej sytuacji chyba najgroźniejszą konsekwencją będzie uwolnienie ogromnych ilości dwutlenku węgla powstałego w wyniku spalenia torfu. Torfowiska to najbardziej efektywne i skoncentrowane pod względem magazynowania węgla ekosystemy na ziemi. Obecnie pokrywają około 3 proc. powierzchni lądu, ale magazynują w sobie co najmniej dwa razy więcej węgla niż lasy, które zajmują około 30 proc. lądu. Szacuje się, że w torfie zgromadzonym na ziemi znajduje się od 500 do nawet 1000 gigaton węgla, co odpowiada przechwyceniu 1850-3700 Gt dwutlenku węgla. Dla porównania – w 2023 r. ludzkość wyemitowała niecałe 38 Gt CO₂. Wypalenie się torfu lub jego osuszenie, co prowadzi do jego rozkładu na powietrzu, może mieć więc katastrofalne skutki.

Kolejną sprawą jest oczywiście wpływ na ekosystem. Jak skomentował dla Gazety Wyborczej dr hab. Wiktor Kotowski, prof. UW zajmujący się badaniem mokradeł: „Nie uratujemy już ekosystemu Doliny Biebrzy w takim kształcie, w jakim istniał on przez setki lat”.

Fundacja dla Biebrzy pisała na swoim profilu na Facebooku: „ekosystem wykona coś w rodzaju resetu i zacznie się kształtować od nowa z nową roślinnością i z możliwym dużym udziałem pospolitych roślin inwazyjnych. Odtworzenie roślinności bagiennej potrwa kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat, o ile w ogóle będzie możliwe. Mając na uwadze postępującą suszę i brak skutecznych działań jej zapobiegających, pożary nad Biebrzą będą coraz częstsze i coraz bardziej dewastujące środowisko naturalne. Tym samym wszelkie działania przywracające ekosystem bagienny mogą być przysłowiową syzyfową pracą. Trzeba zacząć od podstaw, czyli od prawdziwej i poważnej walki z globalnym ociepleniem, ale na to się nie zanosi”.

Dlaczego właściwie torf się pali?

„Dlaczego torf się zapalił” to bardzo zasadne pytanie. W naturalnych warunkach torf się bowiem nie pali, ponieważ zawartość wody w torfie w warunkach bagiennych wynosi 90-95 proc. Tylko właśnie – w warunkach bagiennych, czyli gdy podłoże jest wysycone wodą tak, że długotrwale nie ma tam tlenu. Tam, gdzie torfowisko jest w dobrym stanie, to nawet w okresie suszy do zapłonu torfu nie dojdzie, ponieważ jest on nasiąknięty wodą jak gąbka – w końcu torfowiska to najlepsze magazyny wody w krajobrazie. Tam, gdzie torf jest silnie i długotrwale przesuszony – np. wskutek melioracji – może on się zapalić i taki pożar może trwać tygodniami, aż wypali się do poziomu wód gruntowych.

Jak powiedział prof. Kotowski w rozmowie z Energetyką24: „torf może spalić się tam, gdzie jest silnie przesuszony. To oznacza, że w dobrze zachowanych częściach Biebrzańskiego Parku Narodowego torf się nie wypali, nawet przy tak niskich poziomach wody, ponieważ tam wciąż jest wilgoć. Torf może się palić tam, gdzie zaczął już opadać pod wpływem odwodnienia w związku ze zmianami sieci hydrograficznej jeszcze z XIX wieku, czyli w basenie środkowym”.

To właśnie tam trwa teraz pożar. Te obszary przesuszono podczas budowy Kanału Augustowskiego, a potem Woźnawiejskiego i Rudzkiego – należałoby przekształcić całą sieć hydrograficzną w rejonie, by zatrzymać utratę wody. Jak dodał profesor na swoim profilu na Facebooku: „w obecnej sytuacji hydrologicznej trudno było oczekiwać, że torf się nie zapali”. Takie zdarzenie miało już miejsce w 1992 r. na tzw. Trójkącie w basenie środkowym doliny Biebrzy, gdzie w wyniku wypalenia się torfu w miejsce torfowisk pojawiły się sukcesyjne stadia leśne pionierskich gatunków jak osika, wierzba i brzoza.

Bagno musi być mokre

Fundacja dla Biebrzy skomentowała : „naukowcy już 5 lat temu mówili o konieczności renaturalizacji rejonu Polkowa-Kopytkowa. Nic w tym temacie nie zrobiono”. 5 lat temu, w roku 2020, wybuchł największy pożar w historii Biebrzańskiego Parku Narodowego. Sytuacja wyglądała wtedy inaczej – torf był mniej przesuszony, a silny wiatr roznosił ogień na większą powierzchnię. Nie utrzymywał się on zbyt długo w jednym miejscu, nie następowało więc tak silne ogrzewanie się gruntu.

Aby torfowisko mogło dalej służyć jako aktywny magazyn węgla, musi być mokre – jednym słowem, musi być bagnem. Długotrwale zalanym wodą i pokrytym roślinnością bagienną. Rośliny bagienne w procesie fotosyntezy pobierają CO₂ z powietrza i w postaci innych związków akumulują w sobie węgiel. Obumierają, tworząc pod wodą torf, zamiast rozkładać się na powietrzu i emitować CO₂. W tym procesie produkowane są co prawda niewielkie ilości metanu, ale sumarycznie bagno zmniejsza emisje gazów cieplarnianych.

Tempo akumulacji węgla w torfie zależy od warunków, ale szacunkowo w strefie umiarkowanej na bagnie przyrasta 1 mm torfu rocznie. Średnio więc hektar bagien torfowych akumuluje ok. 300 kg węgla rocznie, czyli około 1,1 tony CO₂. Wydaje się, że to niewiele, ale biorąc pod uwagę, że bagna mogą teoretycznie trwać tak (o ile im nie przeszkodzimy) miliony lat – w końcu torf przekształca się w węgiel brunatny, a potem kamienny – to nasi ogromni sprzymierzeńcy. Dlatego tak ważna jest zarówno ochrona mokradeł, jak i ich odtwarzanie. W Polsce osuszyliśmy około 85 proc. bagien, w skali świata – 15-20 proc. Emisje z odwodnionych torfowisk wielokrotnie przewyższają dziś tempo akumulacji węgla w pozostałych jeszcze ok. 80 proc. światowych bagien naturalnych.