Ubóstwo energetyczne - jakie są szanse na jego zminimalizowanie? [KOMENTARZ]

Czym jest ubóstwo energetyczne? 

Definicja mówi, iż za ubogich energetycznie uznawani są mieszkańcy takich gospodarstw domowych, w których występują trudności związane z zaspokojeniem różnego rodzaju potrzeb energetycznych. Dotyczy to nie tylko problemów z dostępem do energii elektrycznej, ale także kwestii ogrzewania czy możliwości korzystania z ciepłej wody. Taka sytuacja ma miejsce m.in. z powodu niewystarczających dochodów lub cech budynku czy mieszkania zajmowanego przez tych odbiorców.

Czynników związanych z tym zjawiskiem jest wiele. Najczęściej dotyka ono osób zamieszkujących domy jednorodzinne. Przyczyną mogą być nie tylko niskie zarobki. Istotna w tym kontekście jest również wielkość budynku mieszkalnego oraz jego wydajność energetyczna. Często to nie same dochody rodziny są niewystarczające na pokrycie kosztów energii, ale wysokie koszty związane właśnie m.in. z rozmiarem budynku utrudniają zapłatę powstałych należności. Należy także pamiętać o grupie odbiorców, których zużycie energii elektrycznej jest wyższe niż w przeciętnym gospodarstwie domowym z uwagi na stałą konieczność korzystania z urządzeń, na przykład takich jak aparatura podtrzymująca funkcje życiowe. 

Jakie zagrożenia czyhają na ubogich energetycznie?

Wpływ na liczebność grupy ubogich energetycznie ma więc wiele zróżnicowanych czynników. Ich kumulacja powoduje duże problemy odbiorców energii na wielu płaszczyznach. Niemożność utrzymania odpowiedniego poziomu ciepła często skutkuje problemami zdrowotnymi rodzin zamieszkujących słabo ogrzewane budynki. Ponadto, niska temperatura, zwłaszcza w miesiącach jesiennych i zimowych ma także  negatywny wpływ na warunki mieszkaniowe, które z sezonu na sezon tylko się pogarszają. Brak środków na opłaty energetyczne, brak środków na konieczne naprawy spowodowane ubóstwem energetycznym - ta sytuacja niestety często zapętla się wielokrotnie, z roku na rok pogarszając sytuację osób objętych tym problemem. 

Skala problemu w perspektywie europejskiej

Trudno jest stworzyć jedną, oficjalną i uniwersalną miarę ubóstwa energetycznego. Możliwa jest jednak próba oszacowania jego skali na podstawie konkretnych, wyodrębnionych odpowiednio kryteriów. Zgodnie z informacjami podanymi przez Komisję Europejską w 2018 r., skala problemu jest bardzo duża, ubóstwo energetyczne dotyka bowiem bezpośrednio około 11% mieszkańców naszego kontynentu. Wzrost cen energii w większości krajów Unii Europejskiej w połączeniu z kryzysem gospodarczym niestety tylko to zjawisko pogłębia.

Jeden z unijnych aktów prawnych, a dokładniej tzw. dyrektywa rynkowa z 5 czerwca 2019 r. wielokrotnie wskazuje na istnienie problemu, a w art. 29 ustanawia obowiązek państw członkowskich do ustanowienia i publikacji zestawu kryteriów, które mogą obejmować właśnie wspomniane już niskie dochody, niską efektywność energetyczną czy wysoki udział wydatków na energię w dochodzie. Dyrektywa unijna jest aktem wymagającym implementacji do polskiego porządku prawnego, w związku z czym przygotowywane są właściwe regulacje w tym zakresie. Zalecenia natomiast są aktem niewiążącym, zawierającym jedynie wytyczne dla państw członkowskich, wskazujące uznawane za najbardziej słuszne ścieżki postępowania. Zalecenia Komisji Europejskiej z 14 października 2020 r. dotyczące ubóstwa energetycznego, z uwzględnieniem przepisów wskazanej wyżej dyrektywy, traktują właśnie o problemach związanych z tym zjawiskiem oraz sposobach na ich rozwiązanie. Zgodnie z tym aktem, państwa członkowskie w krajowych planach w zakresie energii i klimatu muszą oszacować liczbę gospodarstw domowych dotkniętych tym zjawiskiem, a następnie, w przypadku wysokiej liczby tych gospodarstw, włączyć do planu krajowego cel, polityki oraz środki mające na celu zmniejszenie ubóstwa energetycznego. Mówiąc o dokumentach unijnych nie można zapomnieć o tym, iż ten rodzaj ubóstwa jest głównym tematem pakietu legislacyjnego „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków”, który ma za zadanie ułatwienie sprawiedliwej transformacji energetycznej. Warto zauważyć, iż także samorządy lokalne angażują się w próby zmniejszenia skali i dotkliwości tego problemu. Cel - całkowita eliminacja ubóstwa na przestrzeni kolejnych trzech dekad.

Jak sytuacja przedstawia się w Polsce?

Zgodnie z najnowszymi danymi Instytutu Badań Strukturalnych z 2021 roku, zjawisko to nabiera tempa, a jego znaczny wzrost można było zauważyć zwłaszcza na przestrzeni ostatniego roku. Bez wątpienia swój udział w eskalacji problemu tego rodzaju ubóstwa miała sytuacja związana z pandemią wirusa COVID-19, problemy z utrzymaniem zajmowanych dotychczas stanowisk oraz częste obniżenie się poziomu zarobków. Dane wskazują, iż w zeszłym roku poziom ubóstwa energetycznego dotykał aż 10% gospodarstw domowych. 

Zgodnie z Polityką Energetyczną Polski do 2040 r., ograniczenie ubóstwa energetycznego jest jednym z kluczowych elementów tworzących pierwszy z trzech filarów transformacji energetycznej - “Sprawiedliwa transformacja”. Dokument ten mówi o planowanej redukcji zjawiska do poziomu maksymalnie 6% gospodarstw domowych. w 2030 r. 

Ta tematyka ma także związek z wieloma programami, które sukcesywnie wdrażane przez odpowiednie organy mają stanowić remedium na problemy z dla ubogich energetycznie już dziś. Tu należy wskazać m.in. program Czyste Powietrze, który poprzez poprawę efektywności energetycznej jednorodzinnych budynków mieszkalnych ma pomóc jego beneficjentom w wyjściu z obszaru ubóstwa. Kolejną z inicjatyw mających wpływ na ograniczanie tego zjawiska jest program Stop smog, którego cele również związane są z poprawą efektywności energetycznej.

Zgodnie z badaniami EU-SILC pochodzącymi z 2019 r., 4,2% mieszkańców polskich gospodarstw domowych przyznało, iż ma trudności z odpowiednim utrzymaniem ciepła w budynkach. Aby transformacja energetyczna przebiegała w sposób skuteczny, a zjawisko ubóstwa energetycznego było stopniowo minimalizowane, niezbędne jest przeprowadzenie termomodernizacji na szeroką skalę. Niezbędnym w tym kontekście jest także skupienie się na przekazywaniu wiedzy o możliwościach w zakresie oszczędzania energii oraz tematyce efektywności energetycznej budynków i znajdujących się w nich urządzeń, a także właściwej ich eksploatacji. W wielu przypadkach korzystanie z urządzeń odbywa się w sposób nieumiejętny. Uświadomienie przyczyn powodujących straty energii oraz możliwości jej oszczędzania, choć nie sprawi, że problem zniknie, z pewnością pozytywnie wpłynie na jego poziom oraz spowoduje zaangażowanie odbiorców, da im moc sprawczą, wzbudzi większą odpowiedzialność energetyczną. 

Wyzwań w tym kontekście jest bardzo wiele, a zjawisko ubóstwa energetycznego niestety stale się pogłębia. Zapewnienie jak największej liczbie mieszkańców możliwości korzystania z urządzeń elektrycznych, oświetlenia, zapewnienia odpowiedniego komfortu cieplnego, a latem dostępu do chłodu nie będzie łatwe, jednak proces transformacji energetycznej, zwłaszcza przy odpowiednim wykorzystaniu przeznaczonych na ten cel środków oraz prawidłowym wdrożeniu przepisów unijnych ma szansę polepszyć sytuację wielu ubogich energetycznie, a nawet z czasem pozwolić na eliminację tego zjawiska. Konieczne jest jednak właściwe wykorzystanie coraz większej liczby pojawiających się z uwagi na rozwój branży dostępnych narzędzi oraz, co wydaje się kluczowe, odpowiednia regulacja prawna.

Paulina Grądzik
[Poglądy autorki nie mają związku z zajmowanym przez nią stanowiskiem]