Uwarunkowania współpracy energetycznej

Sektor energii ma fundamentalne znaczenie dla stosunków międzynarodowych. Odnosi się to zarówno do wpływu surowców energetycznych dla funkcjonowania i rozwoju pojedynczych państw, jak również do wyznaczania ich pozycji i roli w środowisku międzynarodowym. Dodatkowo wyraźnie zaznacza się tendencja narastania współzależności, która przejawia się w stosunku wrażliwości (sensitivity) oraz podatności (vulnerability). Polska i Litwa, które ze względu na ograniczone możliwości wydobycia surowców energetycznych z własnych źródeł oraz niezrównoważoną strukturę dostawców surowców energetycznych, są szczególnie wrażliwe na negatywne impulsy pochodzące ze światowego rynku energii. Potwierdzają to wskaźniki zależności importowej obydwu państw zarówno w zakresie ropy naftowej (Polska: 100%; Litwa 110%), jak i gazu ziemnego (Polska: 70%; Litwa 100%). Są one dodatkowo wzmocnione działaniami ich głównego dostawcy gazu ziemnego – Federacji Rosyjskiej, jak nieprzewidziane przerwy w dostawach surowców energetycznych, czy wyższe stawki za dostawy gazu ziemnego w porównaniu do pozostałych państw UE. Wskazana zależność jest warunkowana brakiem infrastruktury, która w obecnym kształcie nie zapewnia obydwu podmiotom możliwość zbilansowania struktury dostawców surowców energetycznych. Przekłada się to bezpośrednio na poziom ich bezpieczeństwa energetycznego, a tym samym stanowi punkt wyjściowy do nawiązania współpracy bilateralnej w tym zakresie. Główną determinantę bezpieczeństwa energetycznego zarówno w Polsce, jak i na Litwie stanowi brak infrastruktury energetycznej. Konsekwencją tego jest izolacja od systemu energetycznego oraz infrastruktury przesyłowej łączącego oba państwa (w różnym stopniu) z państwami Europy Zachodniej. Przekłada się to również na brak możliwości reakcji i pomocy państw członkowskich UE w sytuacji przerwania dostaw surowców energetycznych oraz energii elektrycznej. Stoi to w sprzeczności z promowaną przez oba państwa zasadą solidarności energetycznej.

Celem polityki energetycznej UE jest budowa i sprawne funkcjonowanie wspólnego rynku energii i gazu ziemnego w jej ramach. Głównymi jej wyznacznikami obok dywersyfikacji nośników energii, jest zapewnienie stałych dostaw energii do państw członkowskich, a także rozbudowa transeuropejskich sieci energetycznych do przesyłu gazu ziemnego oraz energii elektrycznej. Należy dodatkowo zaznaczyć, że cele obu zainteresowanych państw w tej płaszczyźnie są zbieżne. Odnoszą się one zarówno do poprawy stopnia niezależności energetycznej, poprzez realizację działań mających na celu dywersyfikację tras przesyłu, źródeł oraz nośników energii. Wpływa to nie tylko na bezpieczeństwo energetyczne Polski i Litwy, ale całej UE.

Tym samym realizacja polityki energetycznej Polski i Litwy sprowadza się do kilku postulatów. Po pierwsze, dążenia do integracji ich systemu przesyłowego z systemem energetycznym państw UE. Po drugie, podejmowania działań, których celem jest budowa jednolitego rynku energii, m.in. poprzez współpracę bilateralną. Po trzecie, realizacji projektów, których efektem jest zwiększenie udziału innych niż rosyjskie źródeł dostaw surowców energetycznych. Wynika to z przyjętego założenia funkcjonowania UE w tym zakresie i odnosi się do likwidacji regionów odizolowanych od reszty państw UE, a do tej kategorii należy zaliczyć Polskę oraz Litwę, a także Łotwę i Estonię.

Znaczenie polsko-litewskiej współpracy energetycznej

Poziom bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej jest uwarunkowany kondycją najsłabszego jej państwa w analizowanym sektorze. Tym samym istotne jest realizowanie inicjatyw oddolnych, które nie tylko przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych państw, ale mają przede wszystkim wpływ na bezpieczeństwo energetyczne całej Unii Europejskiej. Z tego punktu widzenia istotne są obecnie dwie głównie inwestycje, tj. budowa mostów energetycznych oraz budowa połączeń gazociągowych.

W celu budowy mostów energetycznych w 2008 r. utworzono polsko-litewską spółkę LitPol Link, której celem było przygotowanie projektu technicznego. Inwestycja została uznana przez Komisję Europejską za projekt o znaczeniu strategicznym dla całej Unii Europejskiej, a tym samym już w 2011 r. przyznano 239 mln euro na realizację projektu (216 mln euro dla strony polskiej oraz 23 mln dla Litwy). W maju 2014 r. mają rozpoczęły się prace w litewskim Alytus, z kolei po stronie polskiej, na odcinku od Ełku do granicy. Inwestycja ma zostać zrealizowana do końca 2015 r.

Budowa mostów energetycznych stanowi element przyczyniający się do rozwoju transeuropejskich sieci energetycznych, których celem jest zmniejszenie izolacji regionów w ramach UE, czego efektem jest wzmocnienie bezpieczeństwa dostaw energii. Należy zauważyć, że połączenie zapewni Polsce utrzymanie swojej tranzytowej roli, natomiast strony Litwie, jak również pozostałym państwom basenu Morza Bałtyckiego, pozwoli włączyć się do europejskiego systemu energetycznego (Continental European Network). Inwestycja wpisuje się również w projekt Komisji Europejskiej Baltic Energy Market Interconnection Plan, przyjęty w lipcu 2009 r.,którego głównym celem jest zakończenie izolacji państw bałtyckich od europejskiego rynku energii i utworzenia tzw. pierścienia bałtyckiego, który połączy rynek Litwy, Łotwy i Estonii z europejską siecią elektryczną, za pośrednictwem Polski. Realizacja inwestycji przyczynia się do wzmocnienia niezależności energetycznej Litwy i Polski oraz zagwarantuje ciągłość jej dostaw.

Rozwój bilateralnej współpracy energetycznej jest dodatkowo wzmocniony poprzez budowę gazociągu łączącego Polskę i Litwę. Podmiotami odpowiedzialnymi za realizację inwestycji jest Gaz – System S.A. oraz AB Lietuvos Dujos. Budowa terminalu do odbioru skroplonego gazu ziemnego w Świnoujściu wymusza inwestycje w nowe połączenia gazociągowe, które zapewnią Polsce możliwość odsprzedaży importowanego surowca. Tym bardziej, iż terminal zapewni regazyfikację surowca w ilości 5 mld m sześć., z możliwością zwiększenia do 7,5 mln m sześć., wymuszając na Polsce poszukiwania rynków zbytu. Akwen Morza Bałtyckiego jest niewielki, dlatego budowa terminalu LNG w Świnoujściu powoduje, że plany skonstruowania kolejnych terminali są nieopłacalne. Jednocześnie można uznać, że terminal w Świnoujściu może stanowić istotny element bezpieczeństwa energetycznego nie tylko dla Polski, ale także dla pozostałych państw basenu Morza Bałtyckiego.

Prace nad studium wykonalności zostały już zakończone. Polsko-litewskie połączenie gazociągowe zostało zakwalifikowane do inwestycji, mających strategiczne znaczenie dla Unii Europejskie, a tym samym zostało ujęte w planie budżetowym UE na lata 2014-2020. Realizacja projektu jest uzależniona od dalszego wsparcia projektu przez Komisję Europejską.

Wskazane projekty stanowią elementy budowy wspólnego rynku energii UE, a jednocześnie przyczynią się do wzrostu bezpieczeństwa energetycznego obydwu państw. W wymiarze wewnętrznym Polski i Litwy projekty umożliwią likwidację tzw. wysp energetycznych oraz zapewnią możliwość zwiększenia struktury dostawców energii elektrycznej i gazu ziemnego. W wymiarze regionalnym współpraca przekłada się na budowę wspólnego rynku energii UE oraz w przyszłości wpłynie na możliwość zastosowania w praktyce mechanizmów solidarności energetycznej w sytuacji przerw w dostawie surowców energetycznych czy energii elektrycznej.

Rekomendacje dla Polski

1. Budowa mostów energetycznych oraz budowa połączeń gazociągowych powinny zostać zrealizowane. Obie inwestycje stanowią istotny element wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego Polski i Litwy, a także Unii Europejskiej. Sprawne funkcjonowanie połączeń międzysystemowych zapewnia możliwość praktycznego zastosowania mechanizmów solidarności energetycznej w przypadku przerw w dostawach zarówno energii elektrycznej, jak również gazu ziemnego.

2. Dodatkowo budowa Europejskiej Wspólnoty Energetycznej (propozycja przewodniczącego Parlamentu Unii Europejskiej Jerzego Buzka z 2011 r.) oraz koncepcja unii energetycznej zaproponowanej przez premiera Donalda Tuska, w praktyce nie są w stanie funkcjonować bez zapewnienia połączeń międzysystemowych. Należy zauważyć, że wspomniane propozycje spotkały się z poparciem strony litewskiej.

3. Polska w dalszym ciągu powinna realizować projekty, których celem będzie rozbudowa infrastruktury przesyłowej i likwidacji „wysp energetycznych” (m.in. w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, woj. lubuskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie).

4. Działania na rzecz podniesienie bezpieczeństwa energetycznego Polski w ciągu najbliższych dwóch lat powinny skoncentrować się na rozbudowie infrastruktury energetycznej, ze szczególnym uwzględnieniem połączeń międzysystemowych.

5. Realizacja projektu budowy terminala LNG w Świnoujściu wymusza poszukiwanie odbiorców gazu skroplonego, głównie wśród państw Europy Środkowej (m.in. Czechy, Słowacja, Węgry) i stopniowe przygotowanie infrastruktury przesyłowej we wskazanych kierunkach.

Rekomendacje dla UE

1. UE powinna w dalszym ciągu wspierać inicjatywy oddolne państw członkowskich realizowane na ich terytorium w zakresie rozbudowy infrastruktury energetycznej: połączenia międzysystemowe, rozbudowa infrastruktury przesyłowej (wraz z rewersami), budowa punktów odbiorczych oraz rozbudowa pojemności magazynowych.

2. Wspieranie projektów transeuropejskich sieci energetycznych w dalszym ciągu pozostaje kluczowe dla budowy wspólnego rynku energii. Funkcjonowanie wspólnego rynku energii oraz możliwość praktycznego zastosowania mechanizmów solidarności energetycznej obok koncepcji teoretycznych, jest uzależnione od istnienia rozbudowanej, sprawnie funkcjonującej energetycznej sieci przesyłowej, a także sieci infrastruktury przesyłowej gazu ziemnego, które zapewnią zmaterializowanie się założonych celów.

3. Komisja Europejska powinna przyznać dofinansowanie na realizację gazociągu łączącego Polskę z Litwą, ponieważ stanowi on istotny element dla tworzonego wspólnego rynku energii.

dr Justyna Trubalska – Research Fellow Fundacji im. Kazimierza Pułaskiego, adiunkt w Wyższej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej im. J. Zamoyskiego w Zamościu.