Bezpieczeństwo pracy przy urządzeniach energetycznych w instalacjach OZE

Materiał sponsorowany

Na poziomie Unii Europejskiej podstawowym dokumentem jest Dyrektywa 89/391/EWG, która określa ogólne zasady bezpieczeństwa i higieny pracy [1]. W kontekście OZE istotne są dwie dyrektywy: RED II (2018/2001/UE) oraz RED III (2023/2413) [2, 3]. Pierwsza ustanowiła ramy prawne dla rozwoju odnawialnych źródeł energii w UE, wyznaczając cel 32% udziału OZE w końcowym zużyciu energii do 2030 r. oraz wprowadziła kryteria zrównoważonego rozwoju i redukcji emisji. Druga zaktualizowała te cele w ramach pakietu Fit for 55, podnosząc je do 42,5% (z ambicją 45%) i wprowadzając szczegółowe wymagania sektorowe (transport, budownictwo, przemysł), uproszczone procedury pozwoleń oraz większy nacisk na wodór i paliwa odnawialne. Jednak nie odnoszą się one do przepisów związanych z bezpieczeństwem pracowników przy instalacjach OZE.

Wiodącą globalną organizacją standaryzacyjną, odpowiedzialną za przygotowanie i publikowanie międzynarodowych standardów dla wszystkich technologii elektrotechnicznych i elektronicznych jest Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna, która publikuje normy IEC. Normy IEC (International Electrotechnical Commission) to międzynarodowe standardy techniczne, których celem jest ujednolicenie wymagań dotyczących projektowania, instalacji, testowania i eksploatacji urządzeń elektrycznych i elektronicznych na całym świecie. W obszarze OZE normy IEC obejmują m.in. fotowoltaikę (np. IEC 61730, IEC 62446-1), turbiny wiatrowe (IEC 61400), magazyny energii (IEC 62933) czy systemy off-grid (IEC 62257) [4, 5, 6, 7]. Normy te definiują parametry bezpieczeństwa, procedury testowe, wymagania konstrukcyjne i ochronę przed zagrożeniami elektrycznymi, mechanicznymi oraz środowiskowymi. Normy te nie zawierają wprost instrukcji BHP (np. użycie kasków czy uprzęży), ale zapewniają bezpieczeństwo instalatorów poprzez wymagania konstrukcyjne, izolacyjne, testowe i proceduralne, które minimalizują ryzyko porażenia, pożaru i obrażeń mechanicznych. W przypadku biomasy stosuje się normy dotyczące procesów spalania i magazynowania paliw, aby ograniczyć ryzyko wybuchu i pożaru.

Innym dokumentem międzynarodowym, standaryzującym wymagania w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest norma ISO 45001: Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy [8]. Wymagania i wytyczne stosowania. Norma swoim zakresem obejmuje zarówno praktyczne podejście, które przekłada się na bezpieczeństwo ludzi i przedsiębiorstwa, jak również wytyczne dotyczące jej stosowania, by mogło być w sposób ciągły monitorowane i optymalizowane w obszarze BHP. W przypadku przedsiębiorstw związanych z wytwarzaniem, przesyłem lub dystrybucją energii stosowanie normy ISO 45001 obejmuje identyfikację zagrożeń związanych z pracą przy urządzeniach energetycznych i instalacjach OZE. Kierownictwo musi zapewnić odpowiednie procedury, szkolenia oraz środki ochrony indywidualnej dla pracowników, np. przy pracach na wysokości czy w strefach wysokiego napięcia. Ważnym elementem jest planowanie działań zapobiegawczych, w tym ocena ryzyka dla każdej operacji, oraz kontrola operacyjna, np. procedury odłączania obwodów przed serwisem. Norma wymaga również monitorowania wskaźników bezpieczeństwa, prowadzenia audytów i reagowania na incydenty poprzez analizę przyczyn i wdrażanie działań korygujących.

W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie bezpieczeństwa pracy jest Kodeks pracy, który nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W energetyce szczególne znaczenie ma Rozporządzenie Ministra Energii z dnia 28 sierpnia 2019 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych [9]. Jako urządzenia energetyczne definiuje się urządzenia, instalacje i sieci stosowane w technicznych procesach wytwarzania, przetwarzania, przesyłania, dystrybucji, magazynowania oraz użytkowania paliw lub energii. Do tej kategorii zaliczają się m.in. kotły, turbiny, generatory, instalacje fotowoltaiczne, sieci elektroenergetyczne, urządzenia gazowe i cieplne. Rozporządzenie określa zatem wymagania dotyczące eksploatacji takich urządzeń, w tym obowiązek posiadania odpowiednich kwalifikacji (uprawnienia SEP) [10], stosowania instrukcji eksploatacji oraz oznakowania i zabezpieczenia urządzeń przed dostępem osób nieuprawnionych. Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczne warunki pracy poprzez przygotowanie instrukcji eksploatacji, wyznaczenie stref pracy, oznakowanie zagrożeń oraz przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego. Niezbędne jest organizowanie szkoleń BHP, egzaminów kwalifikacyjnych SEP oraz wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej i zbiorowej, takie jak kaski, uprzęże, odzież ochronną czy sprzęt dielektryczny. Rozporządzenie zabrania wykonywania prac przy urządzeniach bez odpowiednich środków ochrony indywidualnej i zbiorowej.

Dodatkowo rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 26 września 1997 r. określa ogólne przepisy BHP obowiązujące w każdym zakładzie pracy [11]. Reguluje m.in. wymagania dotyczące pomieszczeń pracy, oświetlenia, wentylacji, organizacji stanowisk oraz obsługi maszyn i urządzeń. Zawiera szczegółowe zasady dla prac szczególnie niebezpiecznych, takich jak prace na wysokości, w przestrzeniach zamkniętych czy przy urządzeniach elektrycznych, nakazując stosowanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej. Ponadto rozporządzenie określa obowiązek zapewnienia pomieszczeń higieniczno-sanitarnych oraz stosowania znaków bezpieczeństwa i instrukcji BHP w miejscach pracy.

Bezpieczeństwo pracowników przy realizacji instalacji OZE jest również zawarte w normach technicznych. W przypadku fotowoltaiki obowiązują m.in. PN-HD 60364-7-712 dotycząca instalacji PV, PN-EN 61730 w zakresie bezpieczeństwa modułów, PN-EN 62446-1 dotycząca dokumentacji i testów oraz PN-EN IEC 61215 określająca wymagania wytrzymałościowe modułów [12, 13, 14, 15]. Dla turbin wiatrowych stosuje się normę PN-N-18002 dotyczącą oceny ryzyka zawodowego [16]. Normy te zawierają zapisy dotyczące bezpieczeństwa pracowników głównie w zakresie projektowania, montażu i eksploatacji. W przypadku pomp ciepła norma PN-EN 378 określa wymagania dotyczące pracy z czynnikami chłodniczymi [17], w tym wentylację pomieszczeń, kontrolę szczelności i stosowanie środków ochrony indywidualnej. Dla systemów gazowych przepisy i normy PN-EN nakazują stosowanie detektorów gazów, wentylacji oraz procedur przy pracach gazoniebezpiecznych, aby zapobiec wybuchom i zatruciom. Wszystkie te normy podkreślają konieczność oceny ryzyka, stosowania instrukcji stanowiskowych i środków ochrony osobistej [18, 19, 20].

Ilość wymienionych powyżej dokumentów powoduje, że identyfikacja zagrożeń dla każdej instalacji energetycznej, urządzenia energetycznego, bądź sieci przesyłowej dla pracowników i tworzenie instrukcji organizacji bezpiecznej pracy przy urządzeniach energetycznych dla pracowników, jest niezwykle trudna i skomplikowana [21]. A biorąc pod uwagę, że większość prac zlecanych jest podmiotom zewnętrznym [22], zadanie to jest trudnym wyzwaniem dla służb BHP zarówno podmiotu zmawiającego usługę bądź pracę, jak i realizującego usługę bądź pracę związaną z urządzeniem energetycznym. W ramach niniejszej pracy wykonano badanie wśród pracowników związanych z pracami realizatorskimi, pomocniczymi, konserwacyjnymi w różnych obszarach pozyskiwania energii z odnawialnych źródeł, celem poznania ich percepcji w temacie istotnych zagrożeń pracowniczych i ich bezpieczeństwa oraz znajomości zasad BHP.

Badania własne

W ramach badań własnych przeprowadzono ankietę wśród pracowników przedsiębiorstw zajmujących się instalacją systemów OZE u odbiorców indywidualnych i prowadzących działalność w zakresie energetyki odnawialnej. Ankieta miała na celu określenia znajomości zagrożeń i zasad bezpieczeństwa pracowników w sektorze OZE. Ankieta pozwoliła na stworzenie rankingu niebezpiecznych prac w różnych sektorach OZE, zgodnie z wiedzą ankietowanych. W badaniach wzięło udział 124 osób, które wypełniały ankiety podczas spotkań branżowych związanych z różnymi sektorami energetyki odnawialnej. Ankietę wypełniały trzy grupy respondentów:

• osoby pracujące w zakładzie wytwarzającym energię,
• osoby pracujące w zakładzie przesyłającym energię,
• osoby pracujące w zakładzie obsługującym przedsiębiorstwa energetyczne (wytwarzanie i przesył).

Procentowy wskaźnik osób biorących udział w badaniach przedstawiono na Rys. 1.

Większość z badanych osób (ponad 78%) wykonywała prace zlecone w zakładach wytwarzania energii w różnych systemach OZE. Ponad 60% ankietowanych uważa, że istnieją specyficzne zagrożenia dla pracowników dla poszczególnych sektorów OZE – Rys. 2.

Ankietowani wskazali również sektory OZE, w których wykonywane prace, są według nich niebezpieczne – Rys. 3. Jako sektory, w których prace są niebezpieczne i bardzo niebezpieczne wskazali: 

• energetykę wiatrową, 
• instalacje OZE w trudnych warunkach (offshore), 
• energetykę wodorową.

Dla ankietowanych, prace średnio niebezpieczne realizowane są w sektorach OZE: 

• energetyka z biomasy, 
• energetyka geotermalna, 
• energetyka solarna, przy czym w przy pozyskiwaniu energii w tym sektorze ok. 21% ankietowanych wskazało, że prace tu wykonywane nie są niebezpieczne dla pracowników.  

W kolejnym badaniu, ankietowani wskazywali jakie czynniki zagrożeń są istotne w energetyce odnawialnej – Rys. 4. Wśród najbardziej istotnych czynników zagrożeń dla pracowników były wskazywane: 

• upadek z wysokości, 
• ruchome części maszyn, 
• burze i pioruny, 
• wybuchy gazów, 
• porażenie prądem, 
• praca w trudnych warunkach (obciążenie zdrowia psychicznego).

Według ankietowanych, w sektorach OZE mało istotne zagrożenia stanowi kontakt z substancjami chemicznymi i toksycznymi.   

Aby zapewnić bezpieczeństwo w sektorze OZE, respondenci wskazali, że działania powinny koncentrować się na trzech głównych obszarach, które zostały podzielone prawie równomiernie – Rys.5: 

• edukacja i szkolenia: wymagane jest odpowiednie szkolenie i instruktaż, 
• nowe regulacje prawne i procedury: sektor OZE wymaga dodatkowych aktów prawnych lub procedur bezpieczeństwa pracy; potrzebne są interwencje polityczne, techniczne i regulacyjne, aby przewidzieć pojawienie się nowych zagrożeń zawodowych i im zapobiec, 
• nowe technologie: wprowadzanie nowych technologii zabezpieczających pracowników. 

Inne sugerowane działania obejmują zwiększenie kontroli BHP oraz opracowanie bardziej szczegółowych procedur.

Podsumowanie

Z licznych badań na temat sektora energetycznego wynika, że nieodzowne są zmiany zarówno w samym sposobie pozyskiwania energii i przejścia na energię odnawialną, jak i w temacie zatrudnienia i kompetencji pracowników. Zakłada się, że liczba miejsc pracy w szeroko rozumianej energetyce wzrośnie na całym świecie do 134 mln w 2050 r. (57 mln w 2020 r.), przy założeniu, że 100% energii na świecie będzie pozyskiwanych do tego czasu ze źródeł odnawialnych. Zmiany wywołane staraniami poszczególnych krajów o osiągnięcie neutralności klimatycznej będą miały zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Pierwszą z nich będzie spadek popytu na produkty i usługi wysokoemisyjne, a drugą kluczową konsekwencją będą zmiany na światowych rynkach pracy w samym sektorze energetycznym. Prognozowane są zmienne oczekiwania pracodawcy wobec pracowników, co spowoduje że będą oni musieli mieć inne kompetencje, a w związku z tym mogą być oni narażeni na odmienny zestaw zagrożeń w miejscu pracy [23].  

Sektor energetyczny, w tym OZE, przeżywa obecnie gwałtowny rozwój, co w Polsce wiąże się z planowanym znacznym zwiększeniem udziału odnawialnych źródeł energii, zwłaszcza w fotowoltaice (ok. 10–16 GW do 2040 r.) Stanowiska pracy związane z „zieloną” energią muszą priorytetowo traktować bezpieczeństwo i zdrowie pracowników. Ze względu na szybkie wprowadzanie nowych technologii, materiałów, procesów i organizacji pracy, pracownicy w sektorze OZE są często narażeni zarówno na tradycyjne zagrożenia, jak i na nowe „pojawiające się ryzyka zawodowe” (ang. emerging occupational risks), które często nie są jeszcze objęte istniejącymi przepisami. Rosnąca rolę outsourcingu i złożonych łańcuchów podwykonawstwa w sektorze OZE, zwiększają ryzyko wypadków i utrudniają egzekwowanie odpowiedzialności za BHP. W związku z tym istnieje potrzeba wprowadzenia spójnych zasad, w tym pełnej odpowiedzialności łańcuchowej. Badania ankietowe w Polsce wykazały, że prace pod napięciem, na wysokości i z substancjami niebezpiecznymi są najbardziej ryzykowne, a w OZE dodatkowe zagrożenia wynikają z nowych technologii i trudnych warunków pracy, np. offshore. Respondenci wskazali na niedostateczne szkolenia, niejasne procedury i brak skutecznego systemu zezwoleń jako główne przyczyny wypadków. Istnieje również konieczność lepszego zarządzania ryzykiem, regularnych ocen zagrożeń, jasnych procedur oraz współpracy klienta z podwykonawcami w zakresie BHP.

dr inż. Jacek Karczewski 

dr inż. Joanna Kopania

Literatura

[1] Dyrektywa 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy 

[2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych 

[3] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2413 z dnia 18 października 2023 r. zmieniająca Dyrektywę (UE) 2018/2001, rozporządzenie (UE) 2018/1999 i Dyrektywę 98/70/WE w zakresie promowania energii ze źródeł odnawialnych oraz uchylająca Dyrektywę (UE) 2015/652. 

[4] PN-EN IEC 61730-1:2018 Ocena bezpieczeństwa modułu fotowoltaicznego (PV) – Część 1: Wymagania dotyczące konstrukcji; PN-EN IEC 61730-2:2018 Ocena bezpieczeństwa modułu fotowoltaicznego (PV) – Część 2: Wymagania dotyczące badań 

[5] IEC Technical Specification 61400: Wind energy generation systems  

[6] https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://sunlithenergy.com/iec-62933-energy-storage-standards/&ved=2ahUKEwjP\_YrOz-6QAxVbSPEDHb\_ECxQQFnoECC8QAQ&usg=AOvVaw2ImKVABFdY4hskorfl3tae IEC 62933: Global Standard for Grid Energy Storage Systems 

[7] IEC Technical Specification 62257: Renewable energy off-grid systems 

[8] PN-EN ISO 45001 - Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy  

[9] Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 8 czerwca 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Energii w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych 

[10] Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 1 lipca 2022 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci 

[11] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650 t.j. z dnia 2003.09.29) 

[12] PN-HD 60364-7-712 Instalacje elektryczne niskiego napięcia — Część 7-712: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji — Fotowoltaiczne (PV) układy zasilania 

[13] PN-EN 61730:2018 Ocena bezpieczeństwa modułu fotowoltaicznego (PV). Część 1 i 2. 

[14] PN-EN 62446-1:2016-08 : Systemy fotowoltaiczne (PV) – Wymagania dotyczące badań, dokumentacji i utrzymania – Część 1: Systemy podłączone do sieci – Dokumentacja, odbiory i nadzór. 

[15]  IEC 61215-1:2016 Moduły fotowoltaiczne (PV) do zastosowań naziemnych — Kwalifikacja konstrukcji i aprobata typu — Część 1-1: Wymagania szczególne dotyczące badań naziemnych modułów fotowoltaicznych (PV) wykonanych z krzemu krystalicznego 

[16] PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego 

[17] Norma PN-EN 378 Instalacje chłodnicze i pompy ciepła – Wymagania dotyczące bezpieczeństwa i ochrony środowiska. 

[18] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn  

[19] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 grudnia 2009 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy budowie i eksploatacji sieci gazowych oraz uruchamianiu instalacji gazowych gazu ziemnego  

[20] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie  

[21] Karski H. „Zagrożenia człowieka w środowisku pracy. Energia elektryczna i elektryczność statyczna” Politechnika Warszawska, Warszawa 2011 

[22] Karczewski J., Kopania J., Bezpieczeństwo i higiena pracy w energetyce, w odniesieniu do pracowników firm zewnętrznych wykonujących prace na obiektach energetycznych. Rozdział w recenzowanej monografii: Zarządzanie bezpieczeństwem pracy w aspekcie zagrożeń Przemysłu 4.0 i globalnej gospodarki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach, Katowice 2024, ISBN: 978-83-61378-18-58, str. 33-48.  

[23] Elektroenergetyka. Wybrane zagadnienia. MATERIAŁY SZKOLENIOWE. Człowiek – najlepsza inwestycja. Projekt NEW-TECH Program rozwoju praktycznych kompetencji nauczycieli zawodów branż nowych technologii;